به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) - ابنا - در بخش‌های گذشته این نوشتار، تاریخ حضور شیعیان در سرزمین شامات، مورد بررسی قرار گرفت. تشکیل حکومت‌های آل حمدان، تنوخیان و تشکیل اولین حکومت شیعی با حاکمیت یک فقیه در حکومت آل عمار نیز از مطالبی بود که به آن پرداخته شد. در این قسمت، به تلاش‌های فرهنگی این حکومت و سرنوشت آن پرداخته می‌شود.
حکومت چهل ساله «آل عمار»، اگر چه هیچگاه از موضوعات و هجمه‌های نظامی دشمنان خود، آسوده نبود، ولی تاکید ویژه حاکمان این حکومت بر خدمت‌رسانی به دانشمندان و استفاده از آنان در توسعه علوم در مناطق تحت حاکمیت، شاخص‌هایی فرهنگی فراوانی در این منطقه ایجاد کرد.
مراکز «دارالعلم»، شاخص علمی حکومت‌های شیعه
تاسیس مراکز دارالعلم، از ویژگی‌های حکومتی شیعی در قرون چهارم و پنجم شناخته می‌شود و تقریبا همه حکومت‌ها، در سرزمین خود، مجموعه‌ای علمی و به زبان امروزین، آکادمیک، تاسیس کردند. این مجموعه‌ها غالبا با مدیریت استادی نامدار هدایت می‌شد و دارای اساتیدی شاخص، طلاب و دانش پژوهانی نسبتا زیاد و کتابخانه ای بزرگ بودند.
دارالعلم‌ها به لحاظ ساختار معماری، دارای کتابخانه و قرائت‌خانه عمومی، کلاس‌های درس، تالار اجتماعات برای جلسات عمومی و تشکیل نشست‌های مباحثات دانشمندان همچنین مکانی برای اسکان نساخان و اهل علم بود که در یک مجموعه ساختمانی به شکل منسجم به هم پیوسته ساخته می‌شد. ساختار اداری نیز شامل یک مدیریت عالیه، مدیران ناظر و مدیریت فنی در بخش های کتاب داری، نساخی از کتاب‌ها و وراقی برای تولید یا تهیه کاغذهای مناسب بود.
در تاریخ این دوران می‌توان به دارالعلم‌های «شریف رضی» و «شاپور بن اردشیر» در بغداد، درالعلم «ابن سوار» در بصره در عهد آل بویه، و دارالعلم «قاهره» در عهد فاطمیان اشاره کرد.
شاید مهمترین ویژگی سیاسی دارالعلم‌ها، علاوه بر تلاش برای گسترش باورهای شیعی، وابستگی آنان به موقوفات و کمک‌های مالی خاندان حاکم بود که بر همین اساس نیز، تاثیر هر دارالعلم در هر دوران، نسبت مستقیمی با میزان نفود و قدرت حکومت داشت و تقریبا همگی آنان با نابودی حکومت‌ها، رو به نابودی گذاشته و از بین رفتند.
دارالعلم آل عمار: کتابخانه‌ای با سه میلیون جلد کتاب
همزمان با رکود سیاسی فاطمیان و استقلال خاندان بنی عمار از آنان، زمینه‌های افول دارالعلم در قاهره ایجاد شد و حکومت آل عمار، دارالعلم خود را در پایتخت خود، طرابلس لبنان، تاسیس کرد. «امین الدوله بن عمار» موسس حکومت شیعه، بیش از صدهزار کتاب وقفی در آنجا آماده کرد و کسانی را برای خرید کتابهای مختلف به مناطق مختلف فرستاد و کتابهای کمیاب و نادر را در دارالعلم جمع‌آوری کرد.
بعد از او نیز دومین حاکم آل عمار،جلال الملک، ضمن نوسازی دارالعلم، تعداد بسیاری از عالمان را در این منطقه گردآورد و تعداد کتابهای کتابخانه را به یک میلیون جلد کتاب افزایش داد. دوران حکومت ۲۸ ساله فرصت مناسب برای جلال الملک بود تا این مجموعه را تبدیل به زیباترین و غنی‌ترین کتابخانه قرن پنجم هجری کند. ناظران، نساخان، خطاطان، مترجمان، صحافان، ورّاقان و نمایندگان خرید کتاب بخشی از حقوق بگیران این مجموعه بودند. به عنوان مثال در این مجموعه ۱۸۰ نساخ داشت که وظیفه نسخه برداری از کتاب‌ها و افزودن آنها به کتابخانه بود. نسخه‌برداری نیز، شامل کتابهای عربی، یونانی، رومی و ایرانی نیز می‌شد. کلیه هزینه‌های این مجموعه عظیم نیز توسط خاندان آل‌عمار تامین می شد.
ایجاد کارخانه‌های کاغذسازی نیز از دیگر فعالیت‌های فرهنگی آل عمار بود. در آن دوران، کاغذهای سمرقندی، بهترین نوع کاغذ شناخته می‌شد، اما مرغوب بودن کاغذهای آل عمار به گونه ای بود که در آن دوران به عنوان بهترین کاغذ در همه سرزمین‌های اسلامی شناخته می‌شد. گزارش‌های تاریخی نشانگر آن است که فخر الملک، سومین و آخرین حاکم حکومت آل عمار، اگر چه بیش از پنج سال در محاصره حملات صلیبی بود، اما توانست در مدت حکومت ده ساله خویش، تعداد کتابهای دارالعلم را به سه میلیون جلد برساند.
برای درک بهتر میزان کتابهای این کتابخانه باید گفت که همه این کتاب‌ها، دست‌نویس بوده است. اگر بدانیم که هم اکنون، تعداد کتابهای چاپی برخی از بزرگترین کتابخانه‌های ایران، کمتر از دو میلیون جلد است، می‌توان عظمت وجود دارالعلم را بهتر درک کرد.
شاعران و دانشمندان شیعی در حکومت آل عمار
حضور هزاران نفر از عالمان در این شهر، آن چنان بود که برخی از منابع تاریخی نام پایتخت حکومت آل عمار به عنوان «دارالعلم طرابلس» معرفی شده است. نظارت و سرپرستی دارالعلم را علمایی مانند «ابوعبدالله طلیطلی»، «حسین بن بشر بن علی» و «اسعد بن ابی روح ابوالفضل الرافضی» که هریک دارای مرتبه‌ای والا در علم بودند، عهده‌دار بودند. برخی از فقیهان شیعه که در این مجموعه تدریس و تحقیق داشتند «حسین بن احمد بن محمد بن قطان بغدادی»، «ابو عبدالله محمد بن هبه بن جعفر وراق از شاگرد شیخ طوسی» بودند. «قاضی سعدالدین» از شاگردان خاص علم الهدی سیّد مرتضی و شیخ طوسی بوده است و جانشین شیخ طوسی در نواحی شام نیز از اساتید شاخص این دارالعلم بوده است. برخی از آثار تالیف شده در دوران حکومت آل عمار هم اکنون نیز از کتابهای معتبر علمی شناخته می‌شود، به عنوان نمونه کتابهای «نهج البیان» و «عده‌البصیر فی حج یوم الغدیر» همچنین کتاب فقهی «البستان» از آثار علامه کراجکی از تالیفات همین دوران است.
سوگمندانه باید گفت که صلیبیان، که بعد از محاصره‌ای پنج ساله، هنگامی که توانستند حکومت شیعی بنی عمار را از بین ببرند، در جنایتی علمی و فاجعه‌ای عظیم، این مجموعه علمی و کتابخانه بی‌نظیر آن را به آتش کشیدند. حجم این جنایت بزرگ در تاریخ به گونه‌ای بود که برخلاف مورخان اسلامی که این اتفاق را با جزئیات ثبت کرده‌اند، مورخان غیر عرب ترجیح داده‌اند درباره این فاجعه تاریخی سکوت کنند و در آثار خود اشاره به آن نداشته باشند.
در بخش بعدی این نوشتار، به آخرین حکومت شیعه در سرزمین شام پرداخته می‌شود.
منابع :
۱- کتاب اساس تاریخ شیعیان در سوریه و لبنان/ جعفر المهاجر/ مترجم : دکتر اکرم روشنفکر
۲- مقاله: بررسی نقش دارالعلم طرابلس در پویایی مذهب تشیع در عهد بنی‌عمار، مولفین : سیدابوالقاسم فروزانی، لیدا مودت
۳- کتاب: روض الشقیق فی الجزل الرقیق، مولف : نسیب ارسلان، تحقیق شکیب ارسلان، مطبعة ابن زیدون، ۱۹۳۵، ص ۲۰۳
۴- کتاب: دیوان ابن حیوس، تحقیق خلیل مردم بک، المجمع العلمی.
۵- کتاب: فرهنگ و تاریخ سوریه. مولف : کریم شنی ، ناشر سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی
۶- کتاب: تاریخ شیعه در شام، نویسنده: عثمان، هاشم، مترجم: حسین‌زاده شانه‌چی، حسن
۷- کتاب: تشیع در طرابلس و شام با تکیه بر دولت بنی‌عمار، مؤلف: علی‌ابراهیم طرابلس، مترجم: زهره ناعمی
۸- کتاب: مدخل الی تاریخ الحروب الصلیبیه، سهیل زکار، دارالفکر، دمشق
۹- کتاب: تاریخ ابن اثیر، حوادث سال ۵۶۸ هجری قمری
۱۰- کتاب: مصر و شام فی الغابر و الحاضر، دکتر اسعد طلس، دارالمعارف، مصر
سید علی اصغر حسینی/ ابنا
...........................
پایان پیام
نظر شما