صله رحم چگونه زندگی شما را دگرگون می‌کند؟

به گزارش خبرگزاری اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ صله رحم، پیوندی است که خداوند متعال آن را میان انسان‌ها قرار داده و بر حفظ و تقویت آن تأکید فراوان داشته است. در آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام)، به صله رحم و اهمیت آن در زندگی انسان‌ها اشاره‌های بسیاری شده است.
 
این آموزه‌ها، نه تنها به بیان فضیلت این عمل نیکوکارانه می‌پردازند، بلکه آثار و پیامدهای مثبت آن را در زندگی دنیوی و اخروی انسان‌ها نیز برشمرده‌اند.
 
 در این مقاله، به بررسی آثار و پیامدهای صله‌ی رحم در دنیا و آخرت، از منظر آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) می‌پردازیم و تلاش می‌کنیم تا با تبیین اهمیت این موضوع، گامی در جهت ترویج و گسترش این سنت حسنه در جامعه‌ی اسلامی برداریم.
 

صله‌ی رحم کلید سعادت در دنیا و آخرت

بعضی از آثار دنیوی صله رحم، فردی هستند و بعضی دیگر، اجتماعی
۱- آثار فردی
الف - طول عمر و به تأخیر افتادن اجل
یکی از آثار و پیامدهای ناشی از صله رحم، به تأخیر افتادن اجل و توفیق برخورداری از عمر عمر طولانی است. مقدمتا باید گفت انسان دو نوع اجل و سرآمد زندگی دارد: اجل مقدر و حتمی، و اجل معلق.
 
در حدیثی، امام صادق (علیه‌السلام) در تفسیر آیه فوق فرمود: «آنها دو اجل‌اند؛ اجل مشروط که خدا در آن هر چه بخواهد می‌کند و اجل محتوم». [۱]
 
روایتی از امام باقر : حمران بن اعین از امام باقر (علیه‌السلام) در مورد آیه فوق سؤال کرد، و آن حضرت فرمود: «آن دو اجل است: اجل محتوم و اجل موقوف». [۲]
 
اجل مسمّا:
اجل مسمّا یا اجل حتمی: پایان استعداد جسم انسان برای بقاست و با فرا رسیدن آن، همه چیز به فرمان خداوند پایان می پذیرد.
 
از اجل مسمّا به «اجل حتمی»، «اجل محتوم»، «اجل مکتوب» و «اجل معین» نیز تعبیر می‌شود. اجل مسمّا تا اندازه‌ای شباهت به همان مرگ طبیعی دارد؛ هرچند که تفاوت‌هایی نیز میان آن دو وجود دارد.
در روایات، «اجل مسمّا» به اجل غیر قابل تغییر و تبدیل تفسیر شده است. [۳] و از جمله احکام و قضای حتمی پروردگار است که در ‌ام‌ الکتاب و لوح محفوظ، ثبت و غیر قابل تغییر می‌باشد.
 
اجل معلق :
اجل معلق با دگرگونی شرایط، دگرگون می شود؛ چنان که مثلا انسانی خودکشی می کند؛ در حالی که اگر این گناه کبیره را مرتکب نمی شد، سال ها زنده می ماند. از اجل معلق به «اجل مشروط و موقوف» و «اجل مقضی» نیز یاد می‌شود.
اجل معلق نیز شباهت‌هایی با مرگ ناگهانی دارد؛ البته بهتر است که از اجل معلق به «مرگ زودهنگام» یاد شود.
 
ما اجل معلق تغییرپذیر است و به استناد علل ناقصه و مقتضیات، به وقوع می‌پیوندد. و بر اثر اعمال نادرست انسان ممکن است بسیار جلو بیفتد که عذاب‌های الهی یکی از آن‌هاست و بر عکس بر اثر تقوا و نیکوکاری و تدبیر ممکن است بسیار عقب بیفتد. [۴]
 
با روی آوردن به مشروبات الکلی و مواد مخدر، توانایی جسمانی خود را در مدت کوتاهی از دست می دهد. در حالی که اگر چنین نبود، سالیان درازی می توانست زندگی کند. پس ملاحظه می شود که ممکن است عوامل و حوادث، جریان عادی و طبیعی امور را تغییر دهند. اجل معلق نیز همین طور است و از تأثیرات و دگرگونی ها دگرگون می شود و البته منافاتی هم با حتمیت اجل مقدر پیدا نمی کند [۵]
 
این سخن پیامبر که فرموده است: «مرگ انسان به سبب گناهان، بیش از مرگ او به سبب اجل است و زندگی او به سبب نیکوکاری و صله رحم، بیش از زندگی او به عمر است» [۶]
 
 در واقع، تبیین همان اجل معلق است که مرگ انسان را پس و پیش می کشد و عمرش را تغییر می دهد.  روایات فراوانی در به تأخیر انداختن اجل توسط صله رحم وجود دارد که این سخن پیامبر از آن جمله است: «هر که تأخیر مرگ و افزایش روزی خواهد، باید صله کند» [۷]
 
امام علی علیه السلام هم فرموده است: «برترین چیزی که وسیله جویان به آن متوسل می شوند، ایمان به خدا و پیامبرش و صله رحم است که مایه فزونی ثروت و به تأخیر افتادن اجل است» [۸]
 
روایاتی نیز وارد شده است که با تعبیر طولانی شدن عمر انسان، از آثار و برکات رحم یاد کرده اند؛ از جمله رسول خدا فرموده است: «هر کس که خوش دارد عمرش طولانی و روزی اش فراوان شود، از خدا پروا کند و صله رحم نماید. [۹]
 
 حضرت علی علیه السلام هم خطاب به نوف بکالی فرموده است: «ای نوف! با رحم خود صله کن، تا خداوند برعمرت بیفزاید».[۱۰]
 
امام صادق علیه السلام نیز فرموده است: «من چیزی مؤثرتر از صله رحم برای زیادت عمر نمی شناسم؛ چنانکه گاه کسی تنها سه سال از عمرش باقی است و چون صله رحم کند، خداوند به برکت آن، سی سال به عمر او بیفزاید و عمر او را تا سی و سه سال طولانی گرداند؛
 
 و گاه کسی سی و سه سال از عمرش باقی است و چون قطع رحم کند، خداوند سال از عمر او بکاهد و سه سال بعد اجلش فرا رسد [۱۱]
 
ب - دفع بلا
صله رحم همچنان که مرگ و اجل معلق را از انسان دور می کند، بلا را به طور کلی نیز از انسان دور می سازد؛ چنانکه امام محمد باقر علیه السلام فرموده است: صله رحم، اعمال را پاک می کند و بلا را از انسان دور می نماید [۱۲].از امامان دیگر نیز روایات مشابهی رسیده است [۱۳]
کی از آثار دنیوی صله رحم دفع بلا است. بعضی از کارها در دنیا باعث دفع بلاها می شود. از باب نمونه می توان به صدقه و یا دعا اشاره کرد، چنان چه در روایات اهل بیت علیهم السلام مطالب فراوانی در این باره داریم. از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمودند:
 
«إِنَّ الصَّدَقَةَ لَتَدْفَعُ سَبْعِینَ بَلِیَّةً مِنْ بَلَایَا الدُّنْیَا مَعَ مِیتَةِ السَّوْءِ ...». همانا صدقه هفتاد بلا از بلاهای دنیا را به همراه مرگ بد، دفع می کند. [۱۴] همچنین مولا علی علیه السلام در مورد دعا می فرمایند:
 
«الدُّعَاءُ یَرُدُّ الْقَضَاءَ الْمُبْرَمَ‌ فَاتَّخِذُوهُ عُدَّةً». دعا کردن قضای حتمی الهی را برمی گرداند پس آن را به عنوان ذخیره (دنیا و آخرت خود) بگیرید. [۱۵]
 در مورد صله رحم نیز در روایات اسلامی، اهل بیت علیهم السلام از آن به عنوان عامل دفع بلا یاد کرده اند. امام باقر علیه السلام در این باره می فرمایند: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ ... تَدْفَعُ‌ الْبَلْوَی». صله ارحام بلاها را دفع می کند. ‌[۱۶]
خداوند متعال دنیا را طوری آفریده تا با انواع و اقسام بلاها مقرون و محفوف باشد، چراکه دنیا محل آزمایش و ابتلاء است و بلاها ابزار این آزمایش ها هستند. امیر المؤمنین علیه السلام در باره دنیا فرموده اند:
 
«دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ». (دنیا) خانه ای است که با بلا پیچیده شده است. [۱۷] قرآن کریم بارها از آزمایش مؤمنین در دنیا سخن گفته و آن را سنّت پروردگار متعال دانسته که شامل اقوام پیشین نیز بوده است:
 
«أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ».
 
آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رها می ‌شوند و آزمایش نخواهند شد!؟ * ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم (و این ها را نیز امتحان می ‌کنیم) باید علم خدا درباره کسانی که راست می ‌گویند و کسانی که دروغ می ‌گویند تحقق یابد. [۱۸] گاهی نیز برخی از بلاها نتیجه و مکافات اعمال بدی است که فرد را در دنیا نیز گرفتار می سازد. قرآن کریم می فرماید:
 
«وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ». هر مصیبتی به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده ‌اید، و بسیاری را نیز عفو می ‌کند. [۱۹] اصطلاحاً به این گونه بلاها، بلاهای خودساخته نیز می گویند.
 
طبق روایات برخی کارها مثل صله رحم، در دنیا بعضی از این بلاها را دفع می کند. بلایی که مصداق آزمایش الهی است هیچ گاه به طور مطلق حذف نمی شود، چراکه خداوند ما را به دنیا آورده تا مبتلا شویم و بدین وسیله استعدادهای ما آشکار شده و در بوته حرارت ابتلائات الهی، رشد کنیم و خالص شویم.
 
 اما بلاهایی که بر اثر رفتارهای نادرست ما به وجود می آیند، این امکان وجود دارد که با اصلاح رفتار و یا انجام کار درست دیگری، دفع شوند.
 چنان چه قاطع رحم به واسطه این کار نادرست، ممکن است مشمول بلاهایی همچون کوتاهی عمر و مرگ زودرس شود، ولی با اصلاح این کار و صله رحم، بر عمرش افزوده شده و مرگ او به تأخیر می افتد. و یا مثلا بد مردن که خود نوعی از بلا محسوب می شود و یکی از عوامل تحقق آن قطع رحم است، با صله رحم برطرف می گردد.
 
بنا بر این خداوند متعال راه هایی را نیز قرار داده که به واسطه انجام آن ها برخی از بلاها دفع شده و انسان از زحمت و گرفتاری آن بلا نجات پیدا می کند. صله رحم نیز یکی از این امور محسوب می شود.
 
ج - افزایش نعمت و روزی
یکی دیگر از آثار صله رحم، افزونی نعمت هاست که در روایات، بسیار بدان اشاره شده است؛ چنان که امیر مؤمنان می فرماید: صله رحم، نعمت ها را میافزاید و گرفتاری ها را دور می کند [۲۰]همین مضمون از حضرت علی علیه السلام به صورت های دیگر هم وارد شده است [۲۱]
 
از میان نعمت ها و تأثیر صله رحم بر آن، افزایش رزق و روزی مورد تأکید فراوان واقع شده است. رسول خدا فرموده است: هر کس برای من یک چیز را ضمانت کند، من چهار چیز را برای او ضمانت می کنم. صله رحم کند تا خداوند او را دوست بدارد، روزی اش را وسعت دهد، عمرش را زیاد کند و او را در بهشت درآورد. [۲۲]
 
 از ایشان همچنین نقل شده است که: صله رحم یقینا روزی را افزایش می دهد [۲۳]امامان معصوم علیه السلام نیز در موارد متعدد بر افزایش رزق و روزی انسان در اثر صله رحم تأکید کرده اند [۲۴].
 
د - افزایش محبت میان خویشاوندان
بدیهی است که وقتی خویشاوندان با صله رحم، یکدیگر را دیدار کنند، از احوال هم آگاه می شوند و در مشکلات یاری رسان همدیگر می گردند؛ در نتیجه محبت میان ایشان افزایش می یابد. اساسا خداوند آفرینش رحم را با رحمت خویش عجین کرده است، آن جا که فرمود:
 
من خدای بخشنده و مهربانم؛ رحم را به اقتضای رحمت خویش آفریده ام تا انسان ها با آن به یکدیگر مهر ورزند و در قیامت نیز در نزد من از حجت قاطع برخوردار شوند [۲۵]. در سخنان معصوم علیهم السلام نمونه های بسیاری از اشاره به این پیامد صله رحم دیده می شود [۲۶].
 
ه- - سلامت جسمی و آرامش روانی
یکی دیگر از آثار پر برکت صله رحم که در احادیث و روایات، مورد تأکید واقع شده، تأمین سلامتی بدن و آرامش روحی، روانی انسان است. پیامبر گرامی اسلام فرموده است: هر که سلامتی بدن را دوست دارد، صله رحم کند. [۲۷].
 
 اصبغ بن نباته از امیر مؤمنان نقل کرده است که فرمود: هرگاه کسی از خویشاوند خود خشمگین شد، باید به سوی او روانه شود و به گونه ای با او تماس برقرار کند؛ زیرا دو رحم در تماس با یکدیگر به آرامش و سکون می رسند [۲۸].
 
امروزه مشاهده می شود که با ترک این سنت حسنه آرامش مطلوب از وجود انسان ها رخت بربسته است و بسیاری کسان به علت ارتباط نداشتن با خویشاوندان، دچار افسردگی و اختلالات روحی، روانی گشته اند. اسلام این معضل را با سفارش به دیدار خویشاوندان و دلجویی و رفع گرفتاری از ایشان، و رضایت حاصل از آن، حل کرده است.
 
امام صادق علیه السلام فرموده است: نیکی کنید و صله رحم به جای آورید که این خود، همه امور شما را در طریق درست، سامان خواهد داد و به سلامتی بدن خواهید رسید [۲۹].
 
آثار و پیامدهای فردی دیگری هم در احادیث و روایات معصومان علیهم السلام، برای رحم یاد شده است که ذکر همه آن ها از مجال این نوشتار خارج است.
 
۲.آثار اجتماعی
صله رحم علاوه بر پیامدهای فردی، دارای پیامدهای اجتماعی هم هست که سبب می شود جوامع مسلمین و روابط اجتماعی ایشان بهبود یابد.
 
 سلیمان بن هلال می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم اهل فلان قبیله به یکدیگر خوب می رسند و در حق یکدیگر صله می کنند و از احسان و نیکویی هم دریغ نمی ورزند.
 
امام فرمود: در این صورت آنان رشد خواهند کرد و ثروت و داراییشان افزوده خواهد شد، مگر آن که میانشان به هم بخورد و روابطشان تیره شود که در آن صورت حتما اوضاعشان آشفته خواهد شد. [۳۰].
 

پیامدهای اجتماعی صله رحم

از جمله پیامدهای اجتماعی صله رحم به موارد زیر می توان اشاره کرد:
الف - زدودن فقر از جامعه
یکی از کارکردهای اجتماعی صله رحم که در برخی روایات به آن اشاره شده است، رفع فقر می باشد؛ زیرا پیوند مستحکم میان خویشاوندان و پایبندی آنان به رعایت حقوق و وظایف متقابل و همیاری برای تأمین نیازها و رفع گرفتاری ها و مشکلات یکدیگر، به ریشه کن شدن فقر یا کم شدن آن در جامعه می انجامد.
 
 به ویژه که در اسلام، به اولویت دادن ارحام فقیر بر دیگران هنگام صدقه دادن و کمک مالی، بسیار تأکید شده است. از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پرسیدند: کدام صدقه بهتر است؟ فرمود: بهترین صدقه آن است که به خواهرت، دخترت و خویشاوند فقیرت بدهی که آن به خود تو باز می گردد [۳۱].
 
ب - فزونی جماعت
صله رحم سبب تألیف قلوب، نزدیک شدن انسان ها به یکدیگر وحدت و اتحاد میان آن ها و در نتیجه فزونی یافتن عده ایشان می گردد. به همین دلیل گفته اند «صله الرحم منعاه للعد.»
 
حضرت علی علیه السلام فرموده است: پیوند با خویشاوندان، عدد را زیاد می کند و هدایت را موجب می گردد. [۳۳].
 
ج - آبادانی شهرها
 در خطبه حضرت فاطمه سلام الله علیها هم آمده است که خداوند صله رحم را واجب کرده است تا تعداد نفوس آبادانی شهرها و سرزمین ها نیز از جمله آثاری است که در پرتو رواج همگانی صله رحم به دست می آید.
 
 و در روایات بسیاری به آن اشاره شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده است: صدقه و صله رحم سرزمین ها را آباد و عمرها را طولانی می کند [۳۴].
 
باید توجه داشت که آبادانی سرزمین ها نتیجه طبیعی صله رحم می باشد؛ زیرا آبادانی در جوامعی رخ می دهد که از همه نظر، چه اقتصادی، چه نظامی و چه جمعیتی از قدرت و اقتدار بر خوردار باشند و این مهم به دست نمی آید مگر هنگامی که واحدهای کوچک تر جوامع، اصلاح شده، با یکدیگر متحد و متفق باشند، از هم روی گردان نباشند و به یکدیگر یاری رسانند.
 
 اصلاحات زیربنایی یاد شده در خانواده ها با صله به وجود می آید و آثار آن به قدری قوی است که حتی اگر صله کنندگان، مسلمان و پرهیز کار هم نباشند، از آن آثار برخوردار می گردند.
 
 در تأیید این مطلب، حضرت علی علیه السلام به نقل از پیامبر صلی الله علیه وآله فرموده است: صله رحم، آبادانی سرزمین ها را موجب می گردد، هر چند ساکنان آن سرزمین ها از نیکان نباشند و فاجر و کافر باشند. [۳۵].
 
د - یأس و اندوه دشمن
آثار اجتماعی صله رحم که پیشتر گفته شد، موجب تقویت جامعه و اقتدار آن در برابر دشمنان می گردد و در نتیجه عرصه را بر بدخواهی و توطئه های دشمنان تنگ تر می کند. همین امر سبب یأس و اندوه دشمن و مایه رسوایی ایشان می شود. [۳۶].
 
امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام در این زمینه فرموده است: صله رحم، دشمن را اندوهگین می سازد و انسان را از مرگ سخت نگاه می دارد. همچنین در روایت دیگر فرموده است: صله رحم، دوستی را واجب و دشمن را رسوا می سازد. [۳۷].
 
از آنچه گفته شد، به خوبی روشن می شود که صله رحم و بهبود روابط با خویشاوندان، یکی از بهترین و مهم ترین راه های رسیدن به سعادت فردی و اجتماعی در زندگی دنیوی است و انسان با دست یازیدن به آن می تواند از پیامدهای پر خیر و برکت این آموزه اسلامی به نیکی برخوردار گردد.
 

دوم - آثار و پیامدهای اخروی صله رحم

صله رحم علاوه بر آثار مشهود فردی و اجتماعی در زندگی دنیوی، پیامدهای بسیاری هم در زندگی اخروی انسان دارد که روایات متعددی به آن ها پرداخته اند. ذیلا به برخی از این موارد اشاره می گردد:
 
الف - آسان شدن سکرات مرگ
امام صادق علیه السلام می فرماید: کسی که می خواهد خداوند متعال، شداید مرگ را برای او سهل و آسان گرداند، باید با خویشاوندان و نزدیکانش همواره پیوند برقرار کند و به پدر و مادر خود احسان نماید [۳۸].
 
ب - بخشش گناهان
اعمال نیک مانند صله رحم علاوه بر آثار و نتایج مستقیمی که برای صاحبانشان دارند، آثار غیر مستقیمی هم به همراه می آورند و زمینه را برای انجام کارهای نیک بیشتر فراهم میکنند.
 
با این همه اگر کسی که صله رحم انجام می دهد، مرتکب گناهی هم شود، خداوند به خاطر صله رحم، گناهش را می بخشد. امام سجاد علیه السلام فرموده است: اگر دوست داری که خداوند در روز قیامت از گناهانت درگذرد، نیکی کن پنهانی صدقه بده و صله رحم به جای آور [۳۹].
 
ج - آسانی عبور از صراط
آسان گذشتن از صراط، یکی از آثار اخروی صله رحم است که در روایات به آن اشاره شده است. رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرموده است: در روز قیامت، رحم و امانت در دو طرف صراط قرار می گیرند؛
 
 هرگاه کسی که صله رحم انجام داده و امانت را رد کرده است، به صراط برسد، به سلامت و آسانی از آن گذشته به بهشت می رود و هرگاه خیانت کننده به امانت و قطع کننده رحم از آن بگذرد، هیچ عملش با وجود این دو گناه، سودی نمی کند و صراط او را در میان آتش می اندازد [۴۰]
 
د - آسانی حساب در قیامت
یکی دیگر از پیامدهای صله رحم که در آخرت نمایان می شود، آسان شدن حسابرسی در قیامت و برخورداری از رحمت خداوند است. پیامبر اکرم فرموده است:
 
نیکی به پدر و مادر و صله رحم، حسابرسی روز قیامت را آسان می گرداند. [۴۱] همین مطلب از امام علی و امام صادق علیهم السلام هم وارد شده است. [۴۲]
 
ه- - راهیابی به بهشت
در روایات متعددی آمده است که پاداش کسی که صله رحم به جا می آورد، بهشت موعود است. از آن جمله در روایت پیامبر آمده که شش عمل است که هر کس یکی از آن ها را انجام دهد، در روز قیامت به نفع او احتجاج خواهند کرد تا او را وارد بهشت و به خداوند عرضه دارند:
 
خدایا! این بنده ای است که در دنیا مرا به جای آورده است. آن شش عمل عبارتند از: نماز، زکات، حج، روزه، ادای امانت و صله رحم. [۴۳]
 
 و - فراوانی پاداش
رسول اکرم صلی الله علیه وآله در بیان اهمیت و پاداش صله رحم می فرماید: کسی که با هدف قبول دعوت نزدیکان و خویشاوندانش به سوی ایشان برود، خداوند پاداش صد شهید به او عطا خواهد کرد.
 
 و اگر ایشان چیزی از وی درخواست کنند و او باجان و مال خود در برآوردن آن گام بردارد، برای هر گام، چهل میلیون حسنه خواهد داشت و چهل میلیون درجه به درجات معنوی او افزوده خواهد شد و با این کارگویی صد سال خدا را عبادت کرده است. [۴۴]
با توجه به آنچه در آثار و پیامدهای فردی اجتماعی و دنیوی و اخروی صله به طور اجمال گفته شد، روشن می گردد که ارتباط با خویشاوندان و رسیدگی به امور یکدیگر علاوه بر این که از نیازهای اولیه و فطری انسان است، مورد عنایت خاص خداوند نیز واقع می شود و آثار مثبت فراوان به آن تعلق می گیرد که مایه سعادت و نیکبختی انسان در دنیا و آخرت و در امور فردی و اجتماعی می گردد.
 
همین مطلب، عامل بسیار مهم و قوی در ترغیب مسلمانان به ایجاد ارتباطات نزدیک تر و استوارتر با خویشاوندان و همنوعان خود می باشد که نهایتا جهانی مطلوب و سرشار از مهر و محبت، و نیکی و نیکویی به وجود می آورد .
 
آثار و پیامدهای قطع رحم
هر قدر که در آیات و روایات، و متون و منابع اصیل اسلامی، به صله رحم تأکید، و پیامدهای مثبت فراوان برای آن معرفی گشته است، از عمل مقابل آن یعنی «قطع رحم» نهی و پیامدهای دهشتناکی برای آن شمرده شده است.
 
قطع رحم به قدری نزد خدا و رسول نکوهیده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در حدیثی از جانب خداوند فرموده است: من قطع می کنم با کسی که با رحم خود قطع کرده باشد و وصل می کنم با کسی که با رحم خود وصل کرده باشد. این گونه عمل می کنم با کسی که امر مرا ضایع کند. [۴۵]
 
 رسول خدا همچنین در پاسخ کسی که پرسید: مبغوض ترین عمل نزد خدا چیست؟ فرمود: شرک به خدا. آن کس پرسید: پس از شرک به خدا؟ فرمود: قطع رحم [۴۶]
 
درباره آثار و پیامدهای قطع رحم، باید گفت تقریبا همه این پیامدها عکس پیامدهای رحم می باشد. چنان که از روایات برمی آید، قطع رحم موجب کاهش عمر و مرگ زودهنگام می شود، ملت ها را نابود می کند، نعمت ها را از میان می برد، فقر و بیماری می آورد، شهرها و سرزمینها را به نابودی می کشاند، حزن و اندوه را جایگزین آرامش و آسایش می کند و قاطع رحم را از حمایت خویشاوندان محروم می سازد. علاوه بر همه این پیامدهای دنیوی، محرومیت های معنوی و اخروی هم به دنبال می آورد.
 
 چنان که مانع از به اجابت رسیدن دعا می شود، ایمان را تضعیف کرده، از بین می برد، اعمال نیک انسان را بی اثر می سازد، از رحمت خداوند محروم می کند و بلکه مشمول لعن حق تعالی و همه پیامبران قرار می دهد و سرانجام مانع از ورود به بهشت و برخورداری از نعمت های آن می گردد.
 
آثار و پیامدهایی که ذکر شد هشداری است برای کسانی که به بهانه های واهی، از انجام تکلیف الهی خویش در خصوص صله رحم سر باز می زنند و خود را از خیرات و برکات صله محروم می سازند؛ در نتیجه وقتی وجود خیر را از میان برداشتند، گرفتار شروری می شوند که در واقع، ناشی از معدوم بودن خیر است؛
 
 همه این ها البته زاییده اعمال و کردارهای خودشان می باشد. قرآن کریم با این هشدارها مسلمانان را راهنمایی می کند که با عمل به تکلیف الهی صله رحم، روابط خویشاوندی را به گونه ای سامان بخشند که خیرات و برکات به سوی ایشان جذب شود و مصائب و بلیات از آن ها دور گردد.
 

احکام شرعی صله و قطع رحم

پس از آن که ارزش و اهمیت صله رحم بیان شد و آثار و پیامدهای صله و قطع گفته آمد، جا دارد حدود و احکام شرعی صله و قطع رحم نیز بررسی گردد. در این خصوص، اجمالا می توان گفت که صله رحم واجب و قطع آن حرام است.
 
اما در تشخیص این که مصداقا حد وجوب صله و حد حرمت قطع، کجاست باید به عرف مراجعه کرد. هر کاری که در عرف، پیوند را برساند، صله است و واجب؛ هرچند در کوچکی مانند اول سلام کردن و نیکو جواب دادن سلام باشد.
 
همچنین هر امری که در عرف، معنای بریدن از آن فهمیده شود، قطع است و حرام؛ مانند سلام نکردن، رو ترش کردن، ترک دیدار، بی احترامی، عیادت نکردن و پاسخ ندادن به نامه [۴۶]
 
در هر موردی که انسان شک داشته باشد که این مقدار از صله واجب است یا نه، باید به عرف مراجعه نماید؛ چنانچه عرف، ترک آن کار را قطع رحم بداند، یقیناً آن کار، صله واجب خواهد بود.
 
 و اگر عرف، ترک آن کار را قطع رحم نداند، آن صله که عدم وجوبش معلوم است، مستحب خواهد بود. اگر هم واجب نبودنش مسلم نباشد، باید رعایت احتیاط کرد و حتی الامکان کاری کرد که یقین حاصل شود گناه کبیره قطع رحم از انسان سر نمی زند [۴۸]
 
شکی نیست که صدق عرفی قطع و صله رحم به حسب زمان و مکان و مراتب ارحام و خصوصیات آن ها فرق می کند؛ چنان که مثلا ممکن است عملی نسبت به رحم نزدیک قطع باشد، ولی نسبت به رحم دور قطع نباشد. در هر صورت باید جانب احتیاط را رعایت نمود [۴۹]
 
باید توجه داشت که صله رحم در هر حال واجب، وقطع رحم همواره حرام است؛ به گونه ای که حتی قطع قاطع رحم نیز جایز نیست و روایات بسیاری به این امر اشاره کرده اند. عبدالله بن سنان می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: پسر عمویی دارم که هرچه من با او صله می کنم، او از من قطع می کند؛ تصمیم گرفته ام من هم از او قطع کنم. حضرت فرمود: اگر صله خود را از او نبری، شاید حیا کند و دیگر از تو نبرد.
 
در آن صورت، خداوند رحمت خود را به تو و پسر عمویت متصل خواهد فرمود و اگر قطع خود را ادامه دهد و تو هم قطع نمایی، خداوند رحمت خود را از هر دوی شما قطع خواهد کرد [۵۰]
 
از رسول خدا صلی الله علیه وآله هم روایت شده است که فرمود با کسی که به تو خیانت کند، خیانت مکن که اگر کنی، تو نیز مثل او خیانتکار خواهی بود و از رحمی که از تو بریده است، نبر که اگر ببری، تو نیز مثل او قطع کننده رحم خواهی بود [۵۱].
 
نکته دیگر این که اطلاق روایات مربوط به صله رحم، نشان می دهد که فرقی در حرمت قطع نیست که رحم مسلمان باشد یا، کافر شیعه دوازده امامی باشد یا پیرو سایر فرقه های مسلمان، عادل و پرهیز کار باشد یا فاسق و فاجر.
 
 اجمالا این ها سبب سقوط حق رحمیت نمی شود. جهم بن حمید می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: خویشاوندانی دارم که دین مرا ندارند و بر غیر دین من هستند؛ آیا باز حقی از ایشان بر عهده من است؟ حضرت فرمود:
 
بلی، حق رحمیت به هیچ چیز ساقط نمی شود. اگر خویشاوندانت بر دین تو بودند، دو حق بر تو داشتند؛ یکی حق رحم و دیگر حق اسلام و برادری دینی. [۵۲].
 
سیره امامان معصوم نیز مؤید همین مطلب است که از برخی خویشاوندان خود که از راه حق منحرف شده بودند، بلکه درمقام دشمنی با ایشان نیز بودند، قطع رابطه نکردند. در روایات آمده است که امام صادق علیه السلام در آخرین لحظات عمر شریفش وصیت نمود که هفتاد دینار به حسن افطس به جهت حق رحم بدهند؛ با آن که وی بر روی امام شمشیر کشیده بود [۵۳].
 
آنچه از وجوب صله رحم و حرمت قطع آن گفته شد که فرقی میان کافر و مسلمان، و میان فاسق و پرهیز کار نیست، منافاتی با حرمت و ممنوعیت دوستی با کفار و فجار، و وجوب بغض و دشمنی با ایشان ندارد.
 
زیرا صله، حسن سلوک و معاشرت با رحم است به مقداری که در عرف بگویند قطع رحم نکرد؛ این حسن سلوک با بغض به او منافاتی ندارد؛ [۵۴].
 
زیرا بغض، امر قلبی و باطنی است، اما حسن سلوک، امر فعلی و رفتاری است البته دوستی با دشمنان خدا و رسول به هیچ وجه روا نیست، حتی اگر از خاندان خود شخص باشند:
 
  «لا تجد قوما یومنون بالله و الیوم الآخر یوادون من حاد الله و رسوله و لو کانوا آباءهم أو أبناءهم أو إخوانهم أو عشیرتهم» [۵۵].
 
هیچ قومی را نمی یابی که ایمان به خدا و روز قیامت داشته باشند و با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند، هرچند این دشمنان خدا و رسول، پدران و فرزندان یا خویشاوندان آنها باشند.
 
 
بنابراین ملاحظه می گردد که با حفظ حدود اعتقادی و حریم مسلمانی، حتی با خویشاوندان کافر و فاسق نیز نباید قطع رابطه کرد؛ بلکه باید کوشید با رعایت فلسفه صله رحم و تألیف قلوب میان خویشاوندان، زمینه را برای هدایت و رستگاری ایشان فراهم ساخت و بدین گونه نخست گروه خانواده و بستگان، و سپس جامعه خویش را به سوی صلاح و فلاح و سعادت و بهروزی رهنمون شد.
 

نتیجه:

اسلام با ارائه الگوهای کامل و راهکارهای نجاتبخش، سعادت انسان را در تمامی ابعاد زندگی تضمین می‌کند. صله رحم، به عنوان یکی از این الگوها، با اصول توحیدی هماهنگ بوده و به ساماندهی روابط خویشاوندی می‌پردازد.
 
اهمیت صله رحم تا حدی است که در قرآن کریم در کنار پرستش خداوند آمده و ترک آن با خشم الهی و سختی حساب در روز قیامت همراه دانسته شده است.
 
 روایات متعددی به آثار و پیامدهای صله رحم و قطع آن اشاره کرده‌اند که نشان می‌دهد این پیامدها با ماهیت این دو عمل، رابطه ذاتی و طبیعی دارند.
 
صله رحم نه تنها به روابط خونی محدود نمی‌شود، بلکه الگویی برای ارتباطات کلان اجتماعی، جهانی و حتی معنوی است.
 
 خداوند متعال، صله رحم را به عنوان الگویی اساسی و راهکاری بنیادین برای ساماندهی روابط انسانی معرفی کرده و بهبود امور فردی و جمعی، دنیوی و اخروی، مادی و معنوی را با آن مرتبط دانسته است.
 

پی نوشت ها:

۱.مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۵، ص۱۴۰.   
۲.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۴۷.   
۳.عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج۲، ص۲۷.   
۴. پژوهشکده تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، ص۶۷.   
۵. مکارم شیرازی، همان، ج ۱۸، ص ۲۰۹ – ۲۱۰.
 ۶.محمدی ری شهری، ۱۳۸۲، ص ۳۰۷،
۷.کلینی، همان، ج۳، ص۲۲۴
 ۸.محمدی ری شهری، همان، ص ۳۶۱. کلینی، همان، ج ۳، ص ۲۲۲، ۳۲۲، ۶۲۲ مجلسی همان ج۱۷، ص ۳۸۱ دستغیب همان ج ۱، ص ۶۵۱
۹.کلینی، همان، ج ۳، ص ۲۲۸؛ مجلسی، همان، ج ۷۱، ص۱۰۲.
۱۰.مجلسی، ج ۷۱، ص ۱۹۸.
۱۱.کلینی، همان، ج ۳، ص۲۲۴؛ مجلسی، همان، ج ۷۱، ص ۹۹.
۱۲.کلینی، ج۳، ص۲۲۱، ۲۲۳
۱۳.همان، ص۲۲۹، مجلسی، همان، ج ۷۱، ص۹۶، ۱۳۲
۱۴.الکافی (ط - الإسلامیة) ج ‌٤ ص ٦.
۱۵. الخصال ج ‌٢ ص ٦٢٠.
۱۶.الکافی (ط - الإسلامیة) ج ‌٢ ص ١٥٠.
۱۷. نهج البلاغة خطبه ٢٢٦.
۱۸.سوره عنکبوت/ آیه ٢ و ٣ (ترجمه مکارم).
۱۹.سوره شوری/ آیه ٣٠ (ترجمه مکارم).
۲۰. نهج البلاغه، خطبه ۱۱۰؛ آمدی، ۱۳۸۵، ج۴، ص ۱۵۸  
۲۱.همان، ج ۳ ص ۴۳۴، ج ۴، ص ۶۳۱ .
۲۲.مجلسی، همان، ج ۷۱، ص۱۸۵.
۲۳. کلینی، همان، ج ۳، ص ۴۲۲ ۶۲۲ و ۹۲۲؛ مجلسی، ج ۱۷، ص ۲۸۱ .
۲۴.محمدی ری شهری، همان، ص ۴۲۱ .
۲۵.مجلسی، همان، ج ۷۷، ص ۱۴۲.
۲۶. کلینی، همان، ج ۳، ص ۴۲۲ ۶۲۲ و ۹۲۲؛ مجلسی، ج ۱۷، ص ۲۸۱ .
۲۷.مجلسی، همان، ج، ۴۷، ص۳۹.
۲۸.آمدی، همان، ج ۲، ص ۹۳۳؛ مجلسی، همان، ج ۱۷، ص ۳۹۱ و ۷۹۱، کلینی، همان، ج ۳، ص ۳۲۲ .
۲۹.مجلسی، همان، ج ۷۴، ص۴۷.
۳۰.کلینی، همان، ج ۳، ص۲۲۶.
۳۱.آمدی، همان، ج ۴، ص۵۸۸.
۳۲.مجلسی، همان، ج ۷۱ ص ۹۳.
۳۳.افزوده گردد، مجلسی، همان، ج ۷۱، ص۱۱۴.
۳۴.همان، ج ۹۶، ص ۷۲ ج ۷۱، ص۱۱۳.
۳۵.مجلسی، همان، ج ۷۱، ص۱۰۷ .
۳۶. آمدی، همان، ج ۲، ص۹۶.
۳۷.همان، ج ۴، ص ۵۸۴.
۳۸.مجلسی، همان، ج ۷۱، ص۸۱.
۳۹.مجلسی، همان، ج ۹۶، ص۳۳.
۴۰.کلینی، همان، ج ۳، ص۲۲۳
۴۱.مجلسی، همان، ج ۷۱، ص۱۰۶.
۴۲.همان، ج ۴۷، ص ۱۷۱؛ ج ۷۶، ص۱۳۷.
۴۳.همان، ج ۶۹، ص ۵۱
۴۴.مجلسی، همان، ج ۷۶، ص ۱۳۷.
۴۵.همان، ج ۷۱، ص۱۱۵.
۴۶.قمی، ۱۴۱۶ ه-، ج۱، ص۵۱۶.
 ۴۷.دستغیب، همان، ج ۱، ص ۱۵۹.
۴۸.دستغیب، همان، ج ۱، ص۱۶۰.
۴۹.همان، ص۱۵۹.
۵۰.کلینی، همان، ج ۳، ص۲۲۷.
۵۱.مجلسی، همان، ج ۷۴، ص۲۹.
 ۵۲.کلینی، همان، ج ۳، ص ۲۲۹.
۵۳.مجلسی، ج ۷۴، ص ۸۰
 ۵۴.دستغیب، همان، ج ۱، ص ۱۶۳.
۵۵. آیه ۲۲ سوره مجادله