شیوه‌های الهام‌بخش تربیت غیرمستقیم/ اثرگذاری عمیق بدون اجبار

پاسخ: 

مقدمه:
خدای متعال تمام هستی را آفرید تا انسان به کمال، رشد اخلاقی و معنویت دست یابد؛ از این رو، در آیات و روایات، یکی از اهداف فرستادن و تبلیغ پیامبران را تربیت و تزکیه‌ی انسان معرفی کرده است. (۱) بخش مهم سعادت و یا شقاوتِ دوران نوجوانی، جوانی و بزرگسالی هر انسانی در گروی شیوه‌ های تربیتی است. یکی از اثرگذارترین شیوه ها، شیوه های غیر مستقیم است که در اداه درمورد آن برای تان می نویسیم:
پاسخ اصلی:
۱.تعارف تربیت در کتب تربیتی بسیار متنوع است ولی از نظر ما می توان تربیت را اینگونه معنا کرد که تربیت به معنای رشد و حرکت از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب است. تربیت غیر مستقیم، خود از روشهای تربیتی است که شخص مربی، پیام خویش را نه با صراحت بلکه به صورتی آن را به فرد یا گروه مورد تربیت خود منتقل می کند که در عین حالی که آن شخص یا گروه خطاب را متوجه خود احساس می کند از تحریک احتمالی احساسات و عواطف آنها و احیانا مقاومت در پذیرش آن نیز جلوگیری کرده است. یعنی پیام تربیتی اش را از طریق گفتار مستقیم به او نمی گوید بلکه از روش های دیگری استفاده می کند که علاوه بر اینکه مخاطب پیام را دریافت می کند، غالبا و بویژه در جهان امروز و نسبت به نسل جوان اثر بیشتری دارد.  
۲.پیام رسانی و تربیت به شکل غیر مستقیم به چند صورت است که بدان می پردازیم.
الف:ابهام: گاهی لازم است مربی، برای انتقال پیام تربیتی و اصلاحی خود، صاحبان یک صفت یا کار زشت را که در مجلس او حضور دارند به صورت مبهم ذکر کند و نامی از کسی به میان نیاورد مثل اینکه بگوید: «برخی از مردم دارای فلان صفت زشت اند و آنان چه بدمردمی اند ...» و سپس در تقبیح آن صفت و یا کار ناشایسته با آنها سخن بگوید. و یا اینکه در حضور آنان دارندگان صفت متضاد با آنها را تحسین و تمجید کند مثلاً بگوید: «... بعضی افراد یا گروهها دارای چنین ویژگی هستند و خوشا به حال آنان ...». از خصوصیات این صورت این است که شنونده برکنار از تأثیرات و نفوذ شخصیتها و جمعیتهای خاص در قضاوت خود، آزادانه در باره زشتی و یا خوبی یک رفتار خاص به داوری می نشیند و نگاه خود را تنها به خود عمل معطوف می دارد و نسبت به وجود یا عدم آن در خود، به درستی می اندیشد.  
ب: تطبیق: نقل یک داستان و یا نمونه تاریخی گاهی به منظور ارائه الگو و اسوه است تا شخص، وضعیت روحی و اخلاقی خود را با آن مورد معرفی شده، تطبیق داده و همسو کند. گاهی هم به منظور انتقال پیام و رساندن یک حقیقت اخلاقی و انسانی به دیگری انجام می پذیرد. در صورت نخست، کار تطبیق به عهده فرد و یا گروه واگذار می شود و کار مربی صرفا نشان دادن نمونه مناسب است، ولی در صورت دوم، نقل داستان و یا نمونه تاریخی، ابزاری برای انتقال پیام است و شخص مربی وضعیت رفتاری و منش شخص مورد تربیت خود را، بر موضوع و محتوای آن تطبیق کرده و از این طریق به او می فهماند که او نیز به آنچه در قصه آمده گرفتار است و باید در وضع خود تجدیدنظر کند.
ج: شیوه به در بگو تا دیوار بشنود: از صورتهای رایج این نوع از خطاب این است که مربی برای رساندن آراء و افکار تربیتی خود به شخص یا گروه مورد نظر خویش، روی سخن خود را متوجه شخص سومی می کند و با اینکه در حقیقت مخاطب اصلی دیگرانند او را در ظاهر به عنوان مخاطب برمی گزیند. قرآن کریم نیز، گاهی در خطابهای خود از این روش سود جسته است، برای نمونه می فرماید: «و لقد أوحی الیک و الی الذین من قبلک لئن أشرکت لیحبطنّ عملک و لتکونّن من الخاسرین» به سوی تو و پیشینیان تو وحی کردیم که اگر شرک بورزی عملت را تباه خواهیم ساخت و از زیانکاران خواهی بود. (۲) ممکن است این آیه شریفه از همین باب باشد زیرا وقتی خداوند متعال پیامبر گرامی(ص) و دُردانه آفرینش را بر فرض کمترین شرکی این چنین وعده زیانکاری و مجازات می دهد پس این عاقبت خسارت بار برای دیگران به طریق اولی ثابت است. برخی مفسران بابی برای این شیوه قرآنی باز کرده و روایاتی که این مفهوم رو می رساند جمع آوری کرده است. (۳)
د: عمل مربی: از مؤثرترین روشهای غیر مستقیم تربیت، عمل است. دعوت عملی به سوی خوبیها از دعوت زبانی، بسیار مؤثرتر و نتیجه بخش تر است و در روایات معصومان(ع) به طور مکرر بدان توصیه و بر اهمیت آن تأکید شده است. در حدیثی امام صادق(ع) فرمودند: «به وسیله عمل و رفتار پسندیده خود، مردم را دعوت به سوی خوبیها کنید و دعوت گر زبانی نباشید.»(۴) برای مثال، کسی برای درست کردن و اصلاح رفتار دیگری در قبال والدین خود که به آنان ستم می کند و حق آنها را محترم نمی شمارد، دست پدر یا مادر خود را در نزد او ببوسد و نسبت به آنها اظهار ادب کند یا برای توجه دادن به اشتباه کسی که حق همسر خویش را رعایت نکرده و به او به دیده خدمتگزار می نگرد، در حضور او به همسر خود احترام کند و در کار خانه به او کمک و مساعدت نماید. در این موارد و مانند آن، بیان عمل بسیار گویاتر و بلیغ تر از بیان زبان است و در انتقال پیام، بسیار سریعتر و مطمئن تر نقش خود را ایفا می کند.
و: هنر: از مصداقهای واضح روش غیر مستقیم، زبان هنر است. البته مقصود از هنر در اینجا، جلوه هایی از آن است که به گونه غیر مستقیم با مخاطبان خود سخن می گوید، از قبیل فیلم، نمایش، نقاشی و طراحی و ... که تأثیر تعیین کننده و وسیع آن در گروههای مختلف مردم قابل انکار نیست.

نتیجه:
تربیت به معنای حرکت از وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب روش های مختلفی دارد که شاید روش غیر مستقیم در بسیاری اوقات اثرات عمیق تری دارد. مبهم سخن گفتن، بیان داستان و تطبیق نکات آن، روش به در بگو تا دیوار بشنود و عملگرایی مربی نمونه هایی از روش غیر مستقیم برای تربیت است.  

منابع بیشتر برای مطالعه:
۱.اهداف تربیت از دیدگاه اسلام - دفتر همکاری حوزه و دانشگاه- زیر نظرعلیرضا اعرافی
۲.تربیت برتر، رضا فرهادیان 
۳.کودک از نظر وراثت و تربیت، محمد تقی فلسفی 
۴.تربیت کودک در جهان امروز، بهشتی  ،  
۵.مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و احادیث، فرهادیان  
۶.والدین و مربیان مسئول؛ فرهادیان
۷.تربیت کودک در مکتب اهل بیت، مرحوم محمد تقی فلسفی.
۸.تعلیم‌و تربیت ‌در اسلام، شهید مطهری‌
۹.روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان، محمد مهدی

پی نوشت ها:
۱.سوره بقره، آیه ۱۲۹
۲.سوره زمر، آیه ۶۵
۳.بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، موسسه بعثت، قم، چاپ اول، ۱۴۱۵ق، ج ۱، ص ۵۰
۴.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق، ج ۵، ص ۱۹۸