خبرگزاری اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ بردگان عمدتاً از جنگ‌ها، غارت‌ها، و اسیران قبایل مختلف به دست می‌آمدند و در خانه‌ها، مزرعه‌ها، و حتی در زندگی اجتماعی طبقات بالای قبیله‌ها به‌عنوان کارگر، خدمتکار، یا حتی در مواردی به‌عنوان برده جنسی به‌کار گرفته می‌شدند.
منشأ برده‌داری در عربستان پیش از اسلام
برده‌داری در عربستان به‌طور عمده از طریق جنگ‌های قبایلی، مهاجرت‌های اجباری، و غارت‌ها تأمین می‌شد. زمانی که یک قبیله در جنگی پیروز می‌شد، افراد قبیله مغلوب به‌عنوان برده به اسارت در می‌آمدند. این افراد به‌ویژه در بازارهای برده‌فروشی که در برخی شهرهای مهم مانند مکه، یمن و مدینه فعال بودند، به فروش می‌رفتند. بردگان معمولاً از مردان و زنان مختلف از مناطق مختلف جزیره‌العرب و حتی از دیگر سرزمین‌ها مانند حبشه (اتیوپی) و فارس بودند.
انواع بردگان و وظایف آنان
بردگان در جامعه عربستان به انواع مختلف تقسیم می‌شدند. برخی از آنها در خانه‌های ثروتمندان به‌عنوان خدمتکار یا نگهبان و برخی دیگر در مزارع مشغول به‌کار بودند. بردگان زن به‌ویژه در کارهای خانه‌داری و نیز به‌عنوان کنیز و در برخی مواقع به عنوان برده جنسی مالکان مورد استفاده قرار می‌گرفتند. بردگان مرد نیز معمولاً در زمین‌های کشاورزی، جنگ‌ها و به‌عنوان کارگر در ساخت و سازها و کارهای عمومی استفاده می‌شدند.
برده‌داری بخش بزرگی از اقتصاد قبایل عربستان را تشکیل می‌داد. مالکان برده از این قشر به‌عنوان نیروی کار ارزان قیمت و کارآمد استفاده می‌کردند. بازار برده‌ها نیز در مکانی خاص به‌نام «سوق العبید» در مناطق مختلف جزیره‌العرب مانند مکه و یمن برپا می‌شد، و این بازارها مکانی برای معامله بردگان و بهره‌برداری اقتصادی از آنان بودند.
برده‌داری در مکه و در دوران اسلام
در مکه، به‌ویژه در دوران ظهور اسلام، برده‌داری جایگاه ویژه‌ای داشت. برخی از ثروتمندان مکه، مانند ابوجهل و ابوسفیان، تعداد بسیاری برده داشتند. حتی در خانه کعبه، برده‌ها به‌عنوان خدمتکار مشغول به‌کار بودند. در این دوران، افرادی مانند بلال حبشی، که از بردگان آزادشده بودند، تبدیل به شخصیت‌های مذهبی برجسته شدند.با ظهور اسلام، تغییرات اساسی در نگرش نسبت به برده‌داری در جامعه عربستان ایجاد شده و چالش جدی در پی داشت. اسلام دین آزادی و آزادگی است و بندگی انسان را فقط در برابر خداوند جایز می‌داند. و به شدت مخالف با تبعیض بین انسانهاست.
حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در این باره می‌فرماید: بدترین مردم کسانی هستند که کارشان خرید و فروش انسانهاست. همچنین فروش انسان را گناهی نابخشودنی معرفی کردند.
حتی در صدر اسلام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به مسلمانان توصیه کردند که: در خطاب کردن به بردگان خود، از کلمه «عبد» و «امه» استفاده نکنید بلکه از کلمه «فتی» (جوانمرد) استفاده کنید.
در صدر اسلام چون برده‌داری با زندگی مردم عجین شده بود نمی‌شد یک باره حذف گردد دقیقا مانند برخی از احکام که به تدریج وضع شدند. مانند حرام شدن مشروب که به تدریج احکامش صادر شد. اما در مورد نحوه رفتار با بردگان توصیه‌های بسیار شد و حتی برای آزاد کردن بردگان ثواب بسیار نهاده شد تا مردم به آزادکردن آنان تشویق و ترغیب شوند. و از طرفی یکباره جمعیت کثیر بیکار وارد جامعه نمی‌شدند بلکه به تدریج و به بهانه‌های مختلف برده‌ها آزاد و جذب جامعه می‌شدند.
اسلام در مواجهه با برده‌داری به‌طور تدریجی آن را اصلاح کرد و با تغییرات اجتماعی، اخلاقی و قانونی به بهبود شرایط زندگی بردگان پرداخت. اسلام به‌جای ممنوعیت فوری، بر تدریج آزادی و بهبود وضعیت آنها تأکید داشت تا جامعه‌ای انسانی‌تر و عادلانه‌تر شکل گیرد. این فرایند اصلاحی نه تنها به بردگان بلکه به کل جامعه سود رساند و به مرور زمان باعث کاهش برده‌داری شد.
در قرآن و سنت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله سفارش‌هایی برای آزادسازی بردگان و کاهش ظلم و ستم به آنان آمده است. در عین حال، خرید و فروش بردگان همچنان تا مدتی پس از ظهور اسلام ادامه یافت، اما با تأکید بر انسانیت و برابری افراد، بسیاری از بردگان آزاد شدند و برخی دیگر نیز به شرایط بهتری دست یافتند.
در تاریخ ذکر شده که در بین ائمه اطهار علیهم‌السلام، امام سجاد علیه‌السلام بردگان بسیاری خریداری می‌کردند. اما این نکته دلیل بر پرده پروری امام نیست بلکه ایشان از این کار اعدافی را دنبال می‌کردند.
دلایل خرید برده توسط امام سجاد علیه‌السلام
پس از واقعه کربلا، امام سجاد علیه‌السلام در دوره امامت خود به شدت تحت کنترل بوده و به هیچ عنوان آزادی عمل نداشتند. در خفقان سیاسی آن روز امام ناچار بودند از طروق دیگری وظایف خطیر امامت را انجام داده و به احیای اسلام بپردازند. یکی از کارهایی که انجام می‌دادند خرید بردگان بود و از آن طریق کارهایی را به انجام می‌رساندند.
امام بواسطه خرید بردگان اهدافی را دنبال می‌نمودند که عبارتند از:
خرید برای آزادی و کمک به بهبود وضعیت بردگان: امام سجاد علیه‌السلام به عنوان یک شخصیت انسانی و دینی همواره به کمک به بهبود وضعیت بردگان و حمایت از حقوق آنها اهتمام داشتند. بسیاری از مورخان معتقدند که خرید بردگان توسط امام بیشتر به منظور آزادسازی آنها بوده است. در بسیاری از روایات آمده که ایشان بردگان را می‌خریدند تا آنها را آزاد کرده و در جهت بهبود شرایط اجتماعی آنان اقدام کنند.
خرید به عنوان صدقه و عمل صالح: یکی دیگر از علل خرید برده توسط امام سجاد علیه‌السلام، عملی خیرخواهانه و صدقه بود تا آزاد شوند. بنابر آموزه‌های دینی، خرید و آزادکردن بردگان به‌عنوان عملی خیر محسوب می‌شده و امام از این راه در تلاش برای ایجاد تغییرات مثبت در جامعه از طریق صدقات و کمک به فقرا بودند.
کمک به بردگان در شرایط سخت: بردگان در آن زمان با شرایط سخت و استثمار شدید روبرو بودند. امام علیه‌السلام با خریدن آنها، کمکی به کاهش رنج آنها داشتند. آموزش و ترویج اعتقادات و احکام اسلام: امام سجاد علیه‌السلام اصلا امکان ترویج دین را نداشتند به اجبار از روش‌هایی برای احیای دین استفاده می‌کردند. ایشان بردگان بسیاری را می‌خرید و پس از این که به آنها آموزش داده و عرفان و اعتقادات و احکام را آموختندف آنها را آزاد می‌کردند و خیل کثیری از بردگان آموزش دیده از محضر امام معصوم وارد جامعه می‌شدند و هر یک مبلغ دین اسلام و اخلاق حسنه می‌شدند.
نقش اصلاحی در ساختار اجتماعی: در ساختار اجتماعی آن زمان، برده‌داری یک پدیده پذیرفته‌شده بود. امام سجاد علیه‌السلام از خرید برده‌ها به عنوان وسیله‌ای برای تأثیرگذاری بر این نهاد استفاده می‌کردند و در تلاش بودند تا به تدریج وضعیت اجتماعی و اخلاقی و فرهنگی جامعه را بهبود بخشند.
تقویت روحیه انسانیت و برابری در جامعه اسلامی: امام زین‌العابدین علیه‌السلام با خرید و آزادسازی بردگان، به‌طور غیرمستقیم به ترویج برابری میان انسان‌ها و تقویت روحیه انسانیت در جامعه اسلامی می‌پرداختند. ایشان به صورت عملی نشان می‌دادند که تمامی انسان‌ها، چه آزاد و چه برده، دارای کرامت و حقوق یکسانی هستند.
پاسخ به نیازهای جامعه آن زمان: در دوران امامت حضرت زین‌العابدین علیه‌السلام، خرید بردگان یکی از نیازهای اجتماعی و اقتصادی جامعه به شمار می‌رفت. ممکن است این اقدام به‌عنوان راهی برای بهبود وضعیت اجتماعی و برطرف کردن نیازهای خاص آن دوره انجام می‌دادند.
در نظر گرفتن وضعیت اقتصادی بردگان پس از آزادسازی: امام سجاد علیه‌السلام با خرید بردگان به‌طور غیرمستقیم به وضعیت اقتصادی آنها پس از آزادی نیز توجه داشتند. ایشان با آزادکردن بردگان، آنها را به‌طور معمول در جامعه جای می‌دادند تا بتوانند زندگی بهتری داشته باشند. امام در آزادسازی بردگان توجه ویژه‌ای به وضعیت اقتصادی آنان داشتند.
آگاهی‌رسانی به جامعه در مورد حقوق بردگان: امام سجاد علیه‌السلام با خرید بردگان و آزادسازی آنان به‌طور عملی نشان می‌دادند که بردگان دارای حقوق انسانی هستند. این اقدام امام سجاد (علیه‌السلام) می‌توانست موجب آگاهی‌بخشی در جامعه اسلامی درباره حقوق بردگان باشد.
ترویج فرهنگ آزادی در جامعه اسلامی: امام سجاد علیه‌السلام از خرید بردگان به‌عنوان روشی برای ترویج آزادی در جامعه اسلامی استفاده می‌کردند. این اقدام ایشان می‌توانست باعث تقویت مفهوم آزادی و احترام به کرامت انسانی در جامعه اسلامی شود.
امام سجاد علیه‌السلام با برده‌داری برخوردی انسانی، اصلاحی و تدریجی داشت. او نه تنها با تغییر نگرش به بردگان و معرفی آنان به‌عنوان انسان‌هایی با کرامت و حقوق انسانی، بلکه با تشویق به آزادسازی تدریجی آنان، تأثیرات بلندمدتی بر جامعه اسلامی گذاشت. پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) با توصیه‌های عملی خود، برده‌داری را به‌عنوان نهاد اجتماعی و اقتصادی کاهش داد و مسلمانان را به رفتار انسانی و محترمانه با بردگان ترغیب کرد.
نتیجه‌گیری
امام سجاد علیه‌السلام با خریدن و آزاد کردن برده‌ها، نه تنها به نیکوکاری و احسان می‌پرداختند، بلکه به ترویج فرهنگ آزادی و کرامت انسانی نیز کمک کرد. همچنین با آموزش مبانی دین به آنها مبلغینی را تربیت کرده و به درون جامعه هدایت می‌کردند. این اقدامات با تأکید بر آموزه‌های اسلامی و حقوق بشر، نشان‌دهنده تعهد ایشان به اصول انسانی و دینی بود.
پی‌نوشت:
(تاریخ طبری، ج2، ص234)
(سیره ابن هشام، ج1، ص67)
(تاریخ اسلام، ابن خلدون، ج1، ص103)
(بحارالانوار، ج46، ص28)
(کافی، ج5، ص114)
(بحارالانوار، ج100، ص129)
(زبدة الاحکام، 376)
(جامع‌الکامل فی‌الفقه‌الإسلامی، ج11، ص35)
(الکافی،ج5، ص523/بحارالانوار، ج46، ص28)
(بحارالانوار،ج44، ص243/ وسائل‌الشیعه، ج15، ص135)
(الکافی، ج5، ص523/ بحارالانوار، ج46، ص28)
(بحارالانوار، ج46، ص28)
(مستدرک الوسائل، ج3، ص156)
(بحارالانوار، ج44، ص243/ وسائل الشیعه، ج15، ص135)
(عیون اخبار الرضا، ج2، ص90)
(بحارالانوار، ج46، ص29)
(مستدرک‌الوسائل، ج3،ص156/ وسائل‌الشیعه، ج15، ص 135)
(بحارالانوار، ج46، ص28/ کافی، ج3، ص342)
(الکافی، ج5، ص523)
نظر شما